बाख्रापालन

बाख्रापालन :

नेपालको कृषि क्षेत्रले देशको आर्थिक विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। यसै कृषि क्रान्तिको क्रममा बाख्रापालन एक प्रमुख स्तम्भको रूपमा उभिएको छ। बाख्रापालनको सही व्यवस्थापन र वैज्ञानिक विधिहरू अपनाएर कृषकहरूले आफ्नो आयश्रोतमा उल्लेखनीय वृद्धि गर्न सक्छन्।

बाख्रापालनको महत्व:

बाख्रापालन नेपालमा परम्परागत रूपमा गरिँदै आएको छ। यो केवल ग्रामीण जीवनशैलीको अङ्ग मात्र होइन, बरु ग्रामीण अर्थतन्त्रलाई सबल बनाउने माध्यम पनि हो। बाख्राका मासु, दूध र अन्य उत्पादनहरूको माग दिनप्रतिदिन बढ्दो छ। यसले कृषकहरूको आर्थिक अवस्थालाई सुधार्न मात्र नभई देशको कृषि अर्थतन्त्रमा पनि योगदान पुर्याएको छ।

बाख्रापालनको आधुनिक विधिहरू:

१. उन्नत जातको चयन: बाख्राको उन्नत जात चयन गर्नाले उत्पादन क्षमता वृद्धि हुन्छ। उन्नत जातले छिटो वृद्धि हुने, रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता भएका र बढी उत्पादन दिने गर्छन्।

२. खोर व्यवस्थापन: सफा र स्वच्छ खोरले बाख्राहरूलाई स्वस्थ राख्न सहयोग गर्छ। खोरमा पर्याप्त हावा र प्रकाशको व्यवस्था गर्नुपर्छ।

३. आहार व्यवस्थापन: बाख्रालाई उचित आहार र पोषण दिनु अति आवश्यक छ। आहारमा सन्तुलित मात्रामा प्रोटिन, भिटामिन र खनिज पदार्थको उपस्थिति सुनिश्चित गर्नुपर्छ।

४. रोग नियन्त्रण: बाख्राहरूलाई समयमै खोप लगाउनुपर्छ। रोगबाट बच्नका लागि सरसफाइमा विशेष ध्यान दिनुपर्छ र रोग देखिएमा तुरुन्तै उपचार गर्नुपर्छ।

बाख्राका प्रकार :

नेपालमा बाख्रापालन एक प्रमुख कृषि गतिविधि हो। बाख्रापालनमा प्रयोग हुने बाख्राहरूका विभिन्न प्रकारका जात छन्, जसले फरक-फरक उद्देश्यका लागि पालन गर्न सकिन्छ। तल नेपालमा प्रचलित केही प्रमुख बाख्राका जातहरूको बारेमा चर्चा गरिएको छ।

१. खारी बाख्रा:

खारी बाख्रा नेपालमा सबैभन्दा बढी पाइने जात हो। यी बाख्राहरू खोटाङ, ओखलढुङ्गा, र सोलुखुम्बु लगायतका पहाडी क्षेत्रमा प्रचलित छन्। खारी बाख्राको शरीर मध्यम आकारको, सेतो वा खैरो रंगको हुन्छ। मासु र दूध दुबैका लागि पालिन्छ।

२. जमुना पारी:

जमुना पारी जातका बाख्राहरू मुख्यतः तराई क्षेत्रमा पाइन्छन्। यी बाख्राहरू ठूला आकारका, लामो खुट्टा भएका र सेता रंगका हुन्छन्। जमुना पारी जातका बाख्राहरू मुख्यतः दूध उत्पादनका लागि पालिन्छन्, तर मासुको लागि पनि उपयोगी हुन्छन्।

३. सिन्धी बाख्रा:

सिन्धी बाख्रा नेपालमा आयातित जात हो। यी बाख्राहरू ठूलो शरीर, लामो कान, र सेतो वा रातो खैरो रंगका हुन्छन्। सिन्धी बाख्रा विशेषगरी दूध उत्पादनको लागि लोकप्रिय छ। यो जात दक्षिण एशियाका विभिन्न देशहरूमा पनि पालिन्छ।

४. बरबरी बाख्रा:

बरबरी बाख्रा छोटो कदका, ठोस शरीर भएका र सामान्यतया सेतो रंगका हुन्छन्। यी बाख्राहरू राम्रो मासु उत्पादनको लागि पालिन्छन् र भारतको पञ्जाब र हरियाणा क्षेत्रमा धेरै प्रचलित छन्। नेपालको तराई क्षेत्रमा पनि बरबरी जातका बाख्राहरूको पालन हुने गरेको छ।

५. सिरह बाख्रा:

सिरह बाख्रा मध्यम आकारका, लामो खुट्टा भएका र मुख्यतया काला वा खैरो रंगका हुन्छन्। यी बाख्राहरू विशेषगरी तराई क्षेत्रका बाख्रापालकहरू बीच लोकप्रिय छन् र मासुको लागि पालिन्छन्।

६. अङ्गा बाख्रा:

अङ्गा बाख्रा छोटा र ठोस आकारका हुन्छन्। यी बाख्राहरू पहाडी क्षेत्रमा पालिन्छन् र मासुका लागि प्रयोग गरिन्छन्। अङ्गा बाख्राको मासु स्वादिष्ट मानिन्छ र यो स्थानीय बजारमा उच्च मागमा हुन्छ।

७. सैनन बाख्रा:

सैनन बाख्रा पनि नेपालमा आयातित जात हो। यी बाख्राहरू विशेष गरी दूध उत्पादनको लागि पालिन्छन्। सैनन बाख्राहरू सेतो रंगका, ठूला आकारका र लामो कान भएका हुन्छन्।

नेपालमा बाख्राका विभिन्न जातहरू पाल्न सकिन्छ, जसले कृषकहरूको आवश्यकता र स्थानअनुसार फरक-फरक उत्पादन क्षमता प्रदान गर्छ। बाख्राका यी जातहरूको सही व्यवस्थापन र पालनपोषणले कृषकहरूको आर्थिक उन्नतिमा ठूलो योगदान पुर्याउन सक्छ।

बाख्रा को खोरको व्यवस्थापन

आवश्यक पर्ने क्षेत्रफल

क्र.सं.	बाख्राको विभिन्नउमेर	खोर भित्रको क्षेत्रफल (बर्ग मी. प्रतिबाख्रा)	प्याड्कको क्षेत्रफल (बर्ग मी. प्रतिबाख्रा)
१	तीनमहिना सम्मका	०.२० देखि ०.३०	०.४० देखि ०.६०
२	चार देखि नौ महिना	०.६० देखि ०.७५	१.२० देखि १.५०
३	दश देखि बाह्र महिना	०.७५ देखि १.००	१.५० देखि २.००
४	थारा बयस्कबाख्रा	१ देखि १.५०	२ देखि ३
५	ब्याउने बाख्रा	१.५० देखि २.००	३ देखि ४
६	प्रजनन् बाख्रा	२.५० देखि ३.००	५ देखि ६

खोरको नाप

क्र.सं.	विवरण	नप
१	खोरको लम्बाई	बाख्राको संख्याअनुसार निर्धारण गर्नु पर्नेछ ।
२	खारको चौडाई	६ देखि ८ मीटर बनाउनउपयुक्त हुन्छ तर १२ मिटर भन्दा नबढाउने
३	जगको गोइराई	७५से.मी.
४	टाड मुनीको भईको स्लोप	३ देखि ५ प्रतिशत
५	भुईको सतह देखि टाडको उचाई	भुईको सतह देखि टाडको उचाई
६	टाडको फ्लाकको बीचको ग्याप	आधा ईन्च
७	टाडको फ्लाकको चौडाई	४ से.मी.
८	कोरीडोरको साईडको पाटेशनतथा ढोकाको उचाई	बाख्रा राख्ने कोटामा १ मी., बोका राख्ने कोठामा १.२५ मी.
९	कोठाको ढोकाको चौडाई	८० से.मी.
१०.	कोरीडोरको चौडाई	१.२५ मी.
११.	कोरीडोरको लम्बाई	खोरको लम्बाई अनुसार
१२.	टाडदेखि भेन्टीलेशनको उचाई	१ मी.
१३.	भेन्टीलेशनको चौडाई	१.२० मी.
१४.	भेन्टीलेशनको उचाई	८० से.मी.
१५.	मूल ढोकाको उचाई	१.८० मी.
१६.	मूल ढोकाको चौडाई	१.३० मी.
१७.	टाडदेखि धुरसम्मको उचाई	२.५मी.
१८.	छतको स्लोप	३.५ प्रतिशत
१९.	प्रतिकोठा बाख्राको संख्या	२५ देखि ३० वटा
२०	प्रतिकोठा बोकाको संख्या	एक राख्नउपयुक्त हुन्छ

बाख्रापालन